„Maszli dwa konie, oddaj jednego powstańcom. Dbajcie o świętą zgodę między chatą a dworem. Porzućcie wszelkie niesnaski i kłótnie, a siły i mienie swoje złóżcie na świętym ołtarzu Ojczyzny. Krwią swoją musicie okupić wolność nękanego od stu lat Narodu” – takie słowa wygłosił w maju 1863 roku ks. Ludwik Żmudowski, proboszcz parafii św. Marcina w Białobrzegach, do tomaszowskiego oddziału powstańczego oraz zgromadzonych wiernych.
To właśnie w maju 1863 r. powstał tomaszowski, 66-osobowy oddział powstańczy składający się z rzemieślników i robotników. Dowodził nim aptekarz Aleksander Lange. Oddział wymaszerował do Białobrzegów, gdzie w kościele św. Marcina złożył przysięgę na ręce tamtejszego proboszcza ks. Ludwika Żmudowskiego.
Jednak już 26 stycznia potyczkę z Rosjanami koło Strzybodza w Rawskiem stoczył oddział Władysława Strojnowskiego, w którym byli także tomaszowianie.
Natomiast pierwszą potyczkę między Tomaszowem a Lubochnią stoczył 6 lutego oddział płk. Antoniego Jeziorańskiego (powstańczego naczelnika powiatu rawskiego).
Większe grupy tomaszowian znalazły się w żandarmerii narodowej Tyca i oddziale Józefa Sawickiego czy ppłk. Jana Szymona Rudowskiego – naczelnika wojskowego powiatu opoczyńskiego.
Do miasta kilkakrotnie wkraczały oddziały powstańcze. 19 maja 1863 r. były to połączone oddziały pułkowników Ludwika Oborskiego, Stanisława Szumlańskiego i ppłk. Karola Włodka; 11 czerwca – oddział kawalerii rawskiej kpt. Władysława Grabowskiego; 12 lipca – bliżej nieokreślony oddział, który stoczył w mieście potyczkę z Rosjanami; 24 lipca i 27 sierpnia – znaczniejsze oddziały powstańcze; 23 września – oddział por. J. Komorowskiego, 13 października – oddział ppłk. Jana Szymona Rudowskiego. 30 marca 1864 r. powstańcy oblegali pałac hr. Ostrowskich, w którym wojsko rosyjskie urządziło koszary; prawdopodobnie chodziło o odbicie przetrzymywanych na pałacowej wieży rannych towarzyszy broni.
Powstańcy niszczyli symbole władzy rosyjskiej oraz pozyskiwali broń i fundusze na dalszą działalność. Dzięki ustaleniom m.in. Jana Piotra Dekowskiego, Włodzimierza Rudzia i Krzysztofa Tomasza Witczaka znamy nazwiska przeszło stu tomaszowian uczestniczących w powstaniu styczniowym. Brali udział zarówno w walkach, jak i w powstańczej organizacji cywilnej. Było ich na pewno dużo więcej.
(Opracowanie tekstu: Zbigniew Cichawa, fot. nagrobków powstańców na cmentarzach przy ul. Smutnej: Marzanna Majewska)
